خاندان بگتگینیانبِگتِگینیان ، یکی از خاندانهای معتبر صاحب اقطاع ترکمان ، در قرن ششم هجری بوده‌اند. ۱ - محدوده حکمرانی خاندان بگتگینیانآنان اگر چه از زیر سلطه همسایگان نیرومند خود کاملاً آزاد نشدند، مدت یک قرن ، اراضی وسیعی در بین النهرین علیا ـ بخشی در مشرق ، حدود اَربیل ؛ و مدتی کوتاه در مغرب ، حدود حران ـ در تملک داشتند. ۲ - بنیانگذار خاندان بگتگینیانمؤسس این خاندان ، زین الدین علی کوچک بن بِگتِگین ، صاحب منصبی ترکمان بود که سرنوشتش از آغاز با سرنوشت امیر زنگی گره خورده بود. احتمالاً بر اثر شرکت در نبردهای آن امیر در سرزمین کردستان ، تملک شماری از نواحی زاب اکبر را تا اراضی حُمَیدی و کردنشین هکّاری ، در تکریت و شهرزور ، که اربیل در مرکز آنها قرار داشت ، به دست آورده بود. در ۵۳۹، پس از سرکشی آلپ ارسلان سلجوقی در موصل ، امیر زنگی فرماندهی نظامی آن شهر را نیز بدو سپرد. زین الدین ، علی رغم این قدرت ، نسبت به سیف الدین و قطب الدین ، جانشینان زنگی در موصل ، و وزیر ایشان جمال الدین اصفهانی (تا زمانی که مغضوب نشده بود) سرداری وفادار بود. قطب الدین شهرهای سِنجار و حَرّان را به سرزمینهای او ضمیمه کرد؛ حرّان به عوض حِمص در شام ، که یکی از برادران او ظاهراً آن را به نورالدین ، عموی قطب الدین و امیر حلب ، داده بود، تصرف شد. زین الدین در پایان عمر، همه اراضی خود را در ازای حق جانشینی انحصاری پسرش بر اربیل به قطب الدین واگذاشت . زین الدین به سن پیری در ۵۶۳ در گذشت و نامی نیک از بابت دلیری و درستکاری و ملایمت و حمایت از پارسایان بر جای نهاد. ۳ - سرگذشت مظفرالدین گوکبوری، فرزند زین الدین علی کوچک بن بگتگینآوازه فرزندش ، مظفرالدین گوکبوری ، فراتر از او رفت . وی نخست به دست قایماز، حکمران اربیل (و سپس موصل )، به نفع برادر جوانتر خود، زین الدین یوسف ، از آن شهر بیرون رانده شد و در عوض قطب الدین ، حرّان را که پدر مظفرالدین گرفته بود، به او واگذار کرد. مظفرالدین سپس در فرصتی مساعد با صلاح الدین ایوبی متحد شد و صلاح الدین شهرهای رُها و سُمَیساط را بدو سپرد و او را به همسری یکی از خواهران خود در آورد. مظفرالدین از آن پس در بیشتر نبردهای صلاح الدین ، خصوصاً در فتح فلسطین و شام و پیکار با فرانکها (سومین جنگ صلیبی )، فعالیت برجسته‌ای داشت . گوکبوری در ۵۸۶، پس از مرگ برادرش یوسف ، سرزمین تحت تصرف خود، دیار مُضَر، را برای تقی الدین عمر، برادرزاده صلاح الدین ، تسلیم صلاح الدین کرد و عملاً به عنوان رئیس زنگیان حکومت سراسر ایالت اربیل را از او گرفت و آنجا را به مدت چهل و چهار سال تا سنّ هشتاد و یک سالگی در اختیار داشت ؛ و با توجه به سکّه هایی که ضرب کرده است ، پس از مرگ صلاح الدین خود را فقط تابع خلیفه می شمرد. گوکبوری در تمام پیکارهایی که آن زمان میان فرمانروایان بین النهرین علیا جریان داشت ، نقشی زیرکانه بازی کرد : نخست از ایوبیان در مقابل زنگیان ، و سپس از زنگیانِ ناتوان ، که دو دختر خود را به آنان داده بود، در برابر پسران العادل پشتیبانی کرد، و سرانجام در برابر جاه طلبیهای بدرالدین لؤلؤ ، وزیر و جانشین زنگیان که با اشراف ایوبی متحد بود، به مبارزه برخاست . گوکبوری که فرزند پسر نداشت و از دخالت همسایگان گوناگون بیمناک بود در پایان حیات ، امارت خویش را طبق وصیت به خلیفه واگذاشت و خلیفه نیز آنجا را تصرف کرد (۶۳۰). ۴ - آثار برجای مانده از گوکبوریصرف نظر از مسائل سیاسی و نظامی ، گوکبوری نسبت به امور مختلف عام المنفعه ، خصوصاً در اربیل اهتمام داشت ، هر چند اثر آنها به اربیل محدود نمی شد؛ مدارس و خانقاهها و بیمارستانها و نوانخانه‌ها بنیاد کرد و برای امداد به زائران ، خدمات عمومی مقرّر ساخت و نیز برای جانْ بهای آزادی زندانیان فرانکها موقوفاتی بر قرار کرد. ظاهراً او نخستین امیری بوده است که به طور رسمی عید مَوْلِد نبی را، شاید به تقلید جشنهای مذهبی شیعیان ، برگزار کرد. ۵ - خصوصیات گوکبوریاو مردی دیندار و اهل مطالعه بود و دانشمندان و نویسندگان از سرزمینهای دیگر، فراوان ، به دیدار او می شتافتند. در امر حکومت ، خصوصاً در چنان شرایطی ، وزیرش که به دلیل فعالیهای قبلی به مستوفی اربیل مشهور بود و تاریخ آن شهر نیز تألیف اوست ، وی را یاری می کرد. ابن خلکان و خانواده‌اش از معروفترین دست پروردگان آنان بودند. در جوار شهر اربیل که همواره شهری مسیحی نشین و تا حدی برکنار از جریان تاریخ اسلامی بود، شهر تازه‌ای ساخته شد و هر دو شهر به یک مرکز نسبتاً ثابت اسلامی تبدیل شد. این پیشرفت که ملازم با سیاست مالیاتی نسبتاً خشنی بود در ۶۳۴ بر اثر تاراج مغولان به هدر رفت . ۶ - فهرست منابع(۱) ابن اثیر، الکامل فی التاریخ ، چاپ تورنبرگ ، لیدن ۱۸۵۱ـ۱۸۷۶، فهرست ؛ (۲) ابن خلکان ، کتاب وفیات الاعیان ، چاپ دُسلان ، پاریس ۱۸۴۲ـ۱۸۷۱، ص ۶۳۸؛ (۳) ابن عمید، تاریخ المسلمین من صاحب شریعة الاسلام ابی القاسم محمد الی الدولة الاتابکیة ، چاپ کلودکاهن ، مجلة المعهد الفرنسی بدمشق ، ج ۱۵ (۱۹۵۸)، ذیل وقایع سال ۶۳۰؛ (۴) ابن فُوَطی ، الحوادث الجامعة و التجارب النافعة فی المائة السابعة ، چاپ مصطفی جواد، ص ۴۴ به بعد؛ (۵) ابن واصل ، مُفَرِّج الکروب فی اخبار بنی ایّوب ، کتابخانة ملی فرانسه ، ش ۱۷۰۲، گ ۲۸۸ـ۲۸۹؛ (۶) سبط ابن جوزی ، مرآة الزمان ، ص ۶۸۰ـ۶۸۳؛ (۷) عباس عزاوی ، آل بکتگین کوکبری او امارة اربل فی عهدهم ، مجلة مجمع اللغة العربیة ، ج ۲۱ـ۲۲ (۱۹۵۶ـ۱۹۵۷)؛ اسماعیل ؛ (۸) غالب ، تقویم مسکوکات سلجوقیة ، استانبول ۱۸۹۱؛ (۹) یاقوت حموی ، معجم البلدان ، چاپ فردیناند ووستنفلد، لایپزیگ ۱۸۶۶ـ۱۸۷۳، ج ۱، ص ۱۸۶ـ۱۸۷؛ (۱۰) H. L. Gottschalk, Al-Malik al-Ka ¦ mil von Egypten und seine Zeit , Wiesbaden ۱۹۵۸; (۱۱) S. Lane-Poole, Catalogue of oriental coins in the British Museum , ۱۸۷۵-۱۸۹۰. |